Η Ορθόδοξη Χριστιανική Πίστη Μας

Η ασκητική του γάμου
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ-ΡΩΓΜΕΣ ΚΑΙ ΑΓΓΙΣΜΑΤΑ

Ό,τι αγαπώ γεννιέται αδιάκοπα
ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα

Οδ. Ελύτης

— Είναι γνωστό ότι πολλοί έχουμε συνδυάσει την άσκηση με τον μοναχό και αναφερόμαστε στον ασκητή μοναχό. Υπάρχει άσκηση μέσα στο γάμο;

Θα ρωτούσα καλύτερα: υπάρχει γάμος χωρίς άσκηση; Είναι σημαντικό όμως να προσδιορίσουμε τι εννοούμε όταν λέμε άσκηση. Κινδυνεύουμε να διαστρεβλώνουμε την έννοια της άσκησης με την μηχανιστική μεταφορά της άσκησης των μοναχών στη ζωή των εγγάμων. Είναι τραγικό να ονομάσουμε άσκηση την απουσία του έρωτα. Εν ονόματι της άσκησης κινδυνεύουμε να αρνηθούμε την ίδια τη βάση του γάμου και τότε η δήθεν ιδανική κατάσταση θα είναι οι παντρεμένοι να μην είναι παντρεμένοι. Δεν μπορεί η απουσία σχέσης να είναι το ζητούμενο στη σχέση ενός ζευγαριού. Η άσκηση στο γάμο έγκειται στο ότι ένας άντρας και μια γυναίκα θα βρεθούν μαζί, θα συνυπάρξουν και θα μπορέσουν να αλληλοπεριχωρηθούν. Η άσκηση στον γάμο είναι η ίδια η αλληλοπεριχώρηση.

– Δηλαδή η άσκηση στο μοναχό και η άσκηση στο γάμο είναι ίδια ως προς τον σκοπό, αλλά αλλάζει κατά τον τρόπο;

Η άσκηση ήταν πάντοτε συνώνυμο της ενδυνάμωσης. Ένας αθλητής ασκείται για να είναι πιο δυνατός. Ασκείται όχι αρνούμενος τη φύση του, αλλά προσπαθώντας να την αναπτύξει στις μεγαλύτερες δυνατότητες της. Η άσκηση των προσώπων στο γάμο αναφέρεται στην προσπάθεια του κάθε συντρόφου να ανακαλύψει τον εαυτό του σε σχέση με το σύντροφο του. Ο Σαρτρ είχε πει πολύ σωστά ότι ο άλλος άνθρωπος μπορεί να είναι η κόλαση μου. Κάθε άνθρωπος που βρίσκεται πολύ κοντά μας κινδυνεύει να γίνεται η κόλαση μας, γιατί μας ενοχλεί, μας δυσκολεύει, μας εμποδίζει και περιορίζει τον ζωτικό μας χώρο. Μας εμποδίζει να έχουμε την ατομικότητα μας.
Όταν ένα ζευγάρι αποφασίζει να συνυπάρξει και αφεθεί στο αυτονόητο, θα συμβιβασθεί και θα συνθηκολογήσει. Με συνέπεια στην πάροδο του χρόνου να αυξάνονται τα παράπονα, η γκρίνια και η μιζέ¬ρια. Διαφορετικά το ζευγάρι έχει να υιοθετήσει μια δυναμική στάση εγρήγορσης – άσκησης, ώστε ο σύντροφος να γίνει ευκαιρία για να βρεις το γνήσιο πρόσωπο σου.
Διαλέγω τον άλλο, επειδή είναι διαφορετικός. Δεν μπορεί να υπάρχει ζευγάρι, αν ο σύντροφος δεν είναι διαφορετικός. Στα πλαίσια της συνύπαρξης η διαφορετικότητα με φέρνει αντιμέτωπο με το τι είναι σημαντικό και τι δευτερεύον για μένα. Πώς θα σχετιστώ χωρίς να χάσω το πρόσωπο μου, αλλά και χωρίς να μείνω κλειδωμένος στα ατομικά μου χαρακτηριστικά. Αυτό απαιτεί μια διαρκή αλληλαντίδραση που η επίτευξη της δεν είναι ζήτημα δύο ή τριών χρόνων, αλλά μιας ζωής. Μια ζωντανή σχέση μέσα στο γάμο δημιουργείται μόνο αν κάθε μέλος προσπαθεί και παλεύει ασκούμενο να βρίσκει τον τρόπο να αφαιρέσει τα αυτιστικά στοιχεία που τον εμποδίζουν στην κοινωνία με το άλλο μέλος.

— Θα πρέπει δηλαδή να ξεπερνιέται η ατομικό¬τητα του προσώπου και το στενό εγωιστικό του συμφέρον; Ώστε να πάψει πια ο καθένας να σκέφτεται ατομικά, αλλά δυαδικά;

Η έννοια του εγωισμού έχει διαστραφεί. Πολλοί Χριστιανοί νομίζουν ότι αποφεύγουν τον εγωισμό με το να μη χαίρονται, να μην καμαρώνουν για κάτι που έχουν πετύχει. Θεωρούν ως εγωισμό την ύ¬παρξη και έκφραση της επιθυμίας και σπαταλούν τεράστιες δυνάμεις για να την αποκρύψουν, να την εξαφανίσουν. Ο εγωισμός είναι εμπόδιο στη ζωή μας, αλλά δεν έχει να κάνει καθόλου με την επιθυμία και την προάσπιση του γνήσιου συμφέροντος μας. Ο εγωισμός, αν θέλετε, είναι μια μορφή αυτισμού. Η παθολογική διαταραχή που σε κλείνει στον εαυτό σου, ώστε να μη μπορείς να σχετισθείς με τους άλλους ανθρώπους και επομένως να μη μπορείς να εμπλουτιστείς από τους άλλους. Για παράδειγμα, όταν ένα ατομικό επίτευγμα γίνεται μέτρο σύγκρισης και όχι αφορμή μοιράσματος, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση των συντρόφων. Αυτό παθαίνουν, π.χ., όσοι εμπλέκονται στο σταρ-σύστεμ, αφού οι προβολείς της δημοσιότητας, φωτίζοντας υπέρμετρα ένα χαρακτηριστικό τους, τους οδηγούν να χάσουν τη συνολική τους αίσθηση και τελικά αυτό τους απομονώνει στην αφόρητη ανασφάλεια ενός ψευδούς εαυτού.
Δεν είναι εγωισμός το να θέλει κανείς να πετύχει στη μόρφωση του, στην εργασία του, στη διαμόρφωση ενός όμορφου σώματος, φτάνει αυτό να μην τον απομονώνει από τους άλλους. Οι ατομικοί στόχοι, είτε καριέρα, είτε ατομική θρησκευτικότητα, διασπούν ύπουλα τη σχέση και την βουλιάζουν σε ένα κρυφό εγωισμό που δεν γίνεται αντιληπτός. Το χειρότερο εμπόδιο στην άσκηση είναι η ψευδαίσθηση της αυτάρκειας και της τελειότητας. Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακας περιγράφει πολύ καλά πώς προσπαθώντας να πετύχεις μια αρετή, μπορεί να εμπλακείς πολύ χειρότερα σ’ ένα άλλο πάθος. Εγωισμός μέσα στο γάμο θα μπορούσε να ήταν το να διαβάζει κανείς θρησκευτικά βιβλία με μεγάλη προσήλωση και να αδιαφορεί για το σύντροφο που έχει πλάι του. Επομένως ό, τι γίνεται ξεκομμένα από το σύντροφο γίνεται ατομικό χαρακτηριστικό που δεν προάγει την σχέση.

— Ποιό είναι το περιεχόμενο του γάμου; Τι εννοούμε όταν λέμε άσκηση στο γάμο;

Η ανάπτυξη των προσώπων των συντρόφων. Δεν μπορεί να είναι στόχος του γάμου κάτι που δεν αφορά τους ίδιους τους συντρόφους. Δεν μπορεί να τίθενται τα παιδιά ως κύριος στόχος του γάμου. Η άσκηση στο γάμο είναι να ανακαλύψεις τον εαυτό σου. Να βρεις τη σχέση σου με τον ίδιο το Θεό. Άσκηση στο γάμο σημαίνει ότι το κάθε πρόσωπο γίνεται περισσότερο σοφό, περισσότερο γνήσιο, περισσότερο ο εαυτός του. Ο καθένας μας γεννιέται έχοντας πολλές ψευδείς φαντασιώσεις για τον εαυτό του. Στη σχέση με τους άλλους ο άνθρωπος δοκιμάζεται και αναδεικνύεται ο πραγματικός εαυτός του. Γίνεσαι πιο πολύ ο εαυτός σου αν σχετιστείς γνήσια.
Σήμερα έχει φουντώσει το φαινόμενο των πολλαπλών σχέσεων. Πολλοί άνθρωποι, όταν βρεθούν μπροστά στο να διαπραγματευτούν μια δυσκολία, παραιτούνται και διακόπτουν τη σχέση. Ουσιαστικά δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν τον εαυτό τους, όχι τον άλλο. Άρα μένουν πάντα οι ίδιοι, χω¬ρίς να σχετιστούν, και ας έχουν συνάψει πολλαπλές σχέσεις. Γιατί δεν φτάνουν στο σημείο να συναντήσουν τον εαυτό τους.
Η ασκητική του γάμου απαιτεί διαρκή προσωπική δουλειά. Δεν αρκεί το χρονικό διάστημα μιας ζωής για να ολοκληρωθεί η διεργασία της αυτογνωσίας. Στη διάρκεια του γάμου βρίσκεις και άλλες πλευρές σου. Αλίμονο στο ζευγάρι που στο τέλος της ζωής του θα σχετίζεται με τον ίδιο τρόπο που σχετιζόταν στην αρχή. Αλλάζει ουσιαστικά και εμπλουτίζεται η σχέση μέσα στο γάμο. Ο γάμος δεν αποτελεί απλώς την επισημοποίηση και το σφράγισμα μιας σχέσης που περαιτέρω οδηγείται σε στασιμότητα. Αυτό θα σήμαινε την απουσία ζωής. Οι άνθρωποι που υπήρξαν πάντα μαζί, αλλά κράτησαν τους ίδιους ρόλους και τον ίδιο τρόπο σχέσης όπως στην αρχή, σημαίνει ότι δεν μετουσιώθηκαν, δεν άλλαξαν μέσα στην πορεία του γάμου τους. Δεν ανακάλυψαν τον εαυτό τους. Απλά συνυπήρξαν χωρίς να αγγιχτούν. Στην ασκητική του γάμου παλεύεις με το σύντροφο σου και με τον εαυτό σου. Όπως στα ασκητικά κείμενα αντίστοιχα αναφέρεται η πάλη του μοναχού με το θεό. Η πάλη με το σύντροφο και τον εαυτό σου είναι που αναδεικνύει το πραγματικό πρόσωπο σου.

— Είπατε νωρίτερα ότι ο καθένας μέσα από τον άλλο ανακαλύπτει τον εαυτό του. Όσο δυναμώνει η σχέση του με τον άλλο, τόσο ανακαλύπτει τον εαυτό του. Το ίδιο γίνεται και με το μοναχό στη σχέση του με τον Θεό. Μέσα στο γάμο, λοιπόν, ο Θεός τι ρόλο παίζει;

Ο θεός δεν είναι προϊόν που πρέπει να το πουλήσουμε και έχει ανάγκη να το διαφημίζουμε. Δεν πρέπει δηλαδή να νιώθουμε ανασφαλείς, ώστε να πρέπει να Τον υπερασπιστούμε. Γι’ αυτό αναφέρθηκα στον Σαρτρ, ο οποίος περιγράφει τις σχέσεις με ειλικρίνεια, αλλά κατάμαυρες, ανέλπιδες, αφού στερείται το θεό. Στα πλαίσια μιας αυθεντικής αυτογνωσίας, πρέπει να αγγίξουμε τις σκοτεινές πλευρές του εαυτού μας, για να μπορέσουμε να υπερβούμε τον εαυτό μας. Αυτό δεν μπορούμε να το κάνουμε μόνοι μας. Η Φυσική περιγράφει ότι τα αντικείμενα ευρίσκονται σε μια αλληλαντίδραση και ότι, για να μπορέσει ένα σώμα να αλλάξει την δυναμική της κατάστασης του, απαιτείται μια δύναμη έξω απ’ αυτό. Χρειαζόμαστε στήριγμα πάνω στο οποίο να πατάμε για να προχωρήσουμε, που αυτό δεν μπορεί να είναι ο εαυτός μας ή οι σχέσεις μας. Το ζευγάρι και η δυναμική της αγάπης δεν είναι χώρος στεγανός, ούτε αυτάρκης. Η επικοινωνία με το Δημιουργό παρέχει τη δυνατότητα μιας διαρκούς ανάπτυξης και διεύρυνσης των οριζόντων και των δυνατοτήτων μας.
Αν οι σύντροφοι γίνουν ένα κλειστό απομονωμένο σύστημα, τότε όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που αναφέρονται στα απομονωμένα άτομα μπορεί να χαρακτηρίσουν και τη σχέση τους. Μια τέτοια κλειστή σχέση είχαν ο Νάρκισσος και η Ηχώ. Η Ηχώ επαναλάμβανε αυτά που ήθελε να ακούσει ο Νάρκισσος. Επομένως, ενώ εμφανίζονταν επιφα¬νειακά ως μια ιδανική σχέση ζευγαριού, στην ουσία υπήρχε απουσία σχέσης. Αντίστοιχα, όσοι είναι κλεισμένοι στη σχέση τους και δεν διαθέτουν σημείο αναφοράς πέρα από αυτούς, αποτελούν μια κλειστή δυαδικότητα, ξεκομμένη από την κοινωνία με τον Θεό και με τους άλλους ανθρώπους. Όλα είναι ιδανικά, αλλά τίποτα πραγματικό.

— Ο Ι. Χρυσόστομος αναφέρει ότι κι αν ακόμα σε στενοχωρέσει η σύντροφος σου, συγχώρεσε την και, αν είναι δύστροπη, εσύ φρόντισε να την διορθώσεις με την επιείκεια και την πραότητα. Πολλές φορές όμως αυτό παρερμηνεύεται.

Είναι συχνό φαινόμενο να θεωρείται ως άσκηση η ανοχή καταστάσεων, τις οποίες οι ίδιοι οι άνθρωποι δημιουργούν. Κάποιες μητέρες γκρινιάζουν για το πόσο τις κουράζουν τα παιδιά τους, αλλά δεν τα διαπαιδαγώγησαν να φροντίζουν τον εαυτό τους. Αντίστοιχα, στη συζυγική σχέση θεωρούν ότι κάνουν υπομονή, επειδή σιωπούν όταν θυμώνει ο σύντροφος τους και δεν συνειδητοποιούν ότι έχουν προκαλέσει το θυμό του.
Επιλέγουν κάποιον με τον οποίο δεν μπορούν να συνυπάρξουν, απλώς για να μη μείνουν μόνοι. Δημιουργούν βασανιστικές σχέσεις και μετά θεωρούν την ανοχή σαν άσκηση και ζητούν από τον Θεό να τους βοηθήσει ν’ αντέξουν. Γνωρίζουν από πριν τα αρνητικά στοιχεία που έχει ο σύντροφος τους, αλλά αρνούνται να τα δουν, ώστε να έχουν άλλοθι όταν αργότερα υποφέρουν.
Αν, λοιπόν, υπομένεις το σύμπτωμα το οποίο προκάλεσες, αυτό δεν έχει να κάνει με άσκηση. Σου δημιουργεί την ψευδή αίσθηση ότι είσαι ο καλός που αντέχεις τον άλλο, ενώ στην ουσία είσαι αυτός που απομακρύνεται και απομονώνεται. Δημιουργούμε σταυρούς με δυσλειτουργικές σχέσεις και μετά επικαλούμαστε τον Θεό να μας δώσει δυνάμεις για να τους σηκώσουμε. Ο Θεός όμως μπορεί να μας προσφέρει τη χάρη Του για να περιβάλλει όλη την ύπαρξη μας και όχι να δρα σαν ένα απλό ηρεμιστικό. Γι’ αυτό επιμένω ότι το κύριο κριτήριο της αυθεντικής άσκησης είναι η χαρά. Χωρίς χαρά και ελευθερία δεν υπάρχει άσκηση, αλλά απλώς μια παθητική αποδοχή της κατάστασης.

— Είναι αυτό που λέγατε, ότι ο άνθρωπος εάν είναι μετά από το γάμο όπως και πριν, δεν έχει καταφέρει τίποτα.

Όταν κάποιος ερωτεύεται, κινδυνεύει να ερωτεύεται την εικόνα του άλλου και όχι τον άλλο. Ο έρωτας του είναι προς τη φαντασίωση του και όχι προς τον πραγματικό άλλο. Όμως ο πραγματικός άλλος του την διαλύει. Δεν είναι ποτέ η εικόνα που τον είχαν φανταστεί. Εδώ είναι που κάποιοι δεν αντέχουν. Όταν διαλύεται η φανταστική εικόνα του άλλου και έρχονται σε σχέση με τον πραγματικό άλλο, τότε αλλάζουν σύντροφο. Είναι ανασφαλείς και αδύνατοι, καθώς δεν διαθέτουν τη δύναμη να επηρεάζουν τη ζωή τους. Ανώριμα, ανασφαλή μωρά, που έχουν μάθει μόνο να τα φροντίζουν, με συνέπεια όμως την απώλεια της ελευθερίας τους. Αυτό που αποτελεί πραγματικά στόχο της άσκησης, είναι να αυξήσουμε την δυνατότητα ν’ αγαπούμε. Όχι απλώς συναισθηματικά, αλλά οντολογικά, υπαρξιακά.
Υπάρχουν κάποιοι πραγματικοί σταυροί μέσα στο γάμο. Μια αρρώστια, η γήρανση. Ο άλλος έχει σώμα που όσο και αν το φροντίζει αλλάζει, γερνάει. Αυτό κινδυνεύει ασυνείδητα να εκλαμβάνεται σαν προδοσία και η σχέση καταρρέει, αν δεν περιλαμβάνει και άλλα στοιχεία που να τη νοηματοδοτούν.
Στις ημέρες μας κυριαρχούν δυο στοιχεία που είναι διαμετρικά αντίθετα προς την άσκηση. Το μοιραίο και το μαγικό. Δηλαδή κινδυνεύομε να αποδε¬χόμαστε ότι τα πράγματα είναι δοσμένα. Τα πράγματα συμβαίνουν χωρίς εμάς. Είτε το ονομάσουμε γραφτό, είτε κληρονομικότητα, είτε παγκοσμιοποίηση. Και αυτό μας αφαιρεί την ευθύνη.
Η προσδοκία για λύσεις αποθέτεται στο μαγικό, στο ανέξοδο. Πρόκειται για μια ανώριμη παιδική στάση, που θεωρεί ότι κάποιοι άλλοι πρέπει να με φροντίσουν. Η άσκηση αποτελεί μια διαμετρικά α¬ντίθετα ενήλικη στάση, όπου αναλαμβάνω εγώ την ευθύνη της πορείας της ζωής μου, δίχως να παρα¬βλέπω το πλήθος των αδυναμιών μου.

— Είναι λάθος όταν κανείς λέει, αφήσου στο Θεό; Όλα θα τα λύσει Αυτός! Πολλές φορές μένουμε απαθείς, περιμένοντας τον «από μηχανής θεό» να μας λύσει τα προβλήματα, χωρίς εμείς να συμμετάσχουμε.

Αυτό είναι μια στάση ανθρώπων που θεωρούν το γάμο σαν μια απλή κάλυψη σεξουαλικών αναγκών ή σαν μια κοινωνική αποκατάσταση. Δεν πιστεύουν ότι μπορούν μέσα από το γάμο να κερδίσουν κάτι σημαντικό για τη ζωή τους και ανησυχούν μόνο για το πώς θα τακτοποιηθούν. Δεν έχουν αναλάβει ως Χριστιανοί την ενήλικη στάση που καλούνται να αναλάβουν, την ευθύνη της πίστης τους και της πνευματικής πορείας τους.
Είναι πολύ σημαντικό να προσεύχονται οι νέοι για τη σχέση που θα έχουν και μάλιστα να ελπίζουν σ’ αυτή. Φοβάμαι ότι κάποιοι νέοι δεν ελπίζουν ότι μπορεί να υφίσταται μια μονογαμική σχέση που να είναι και θρεπτική και πικάντικη. Και αν δεν το ελπίζουν, δε θα το συναντήσουν. Γιατί, ενώ οι νέοι κάνουν όνειρα για τη σχέση τους, όταν φτάνουν στο γάμο, παραιτούνται εύκολα. Μεταφέρονται στο μοντέλο που είχαν ζήσει στους γονείς τους. Επομένως κινδυνεύουν να μην ελπίζουν σε μια σχέση ζευγαριού που να γίνεται πιο ερωτική με το διάβα του χρόνου. Είναι σημαντικό να προσεύχονται για τη βίωση μιας σχέσης που θα τους επιτρέπει να ζουν ευχαριστιακά και να κάνουν και οι ίδιοι τη ζωή τους πιο ερωτική, πιο ζωντανή.
Αν κάποιος δεν είναι ικανοποιημένος από τη ζωή του, τότε δεν μπορεί να προσδοκά ότι όταν θα βρεθεί μαζί με έναν σύντροφο θα αλλάξει η ζωή του μαγικά. Δυο κουρασμένοι και μίζεροι άνθρωποι θα φτιάξουν μια μίζερη κατάσταση. Γιατί, όσο περνά ο καιρός, οι δυσκολίες αυξάνουν. Εξ άλλου αυτό είναι και όρος για να υπάρξει μια καλή ζωή. Σαν τα video-games. Ένα καλό video-game για να σου δημιουργήσει ενδιαφέρον πρέπει να αλλάζεις levels (επίπεδα). Σε κάθε νέο επίπεδο αυξάνει ο βαθμός δυσκολίας και για να το αντιπαρέλθεις πρέπει να ανακαλύπτεις πηγές ενέργειας, να διαθέτεις νέα βελτιωμένα όπλα και να αποκτάς αυξημένες δεξιότητες, διαφορετικά χάνεις. Έτσι είναι και η ασκητική μέσα στο γάμο. Να αυξάνεις τα όπλα σου με το διάβα του χρόνου, ώστε να μπορείς να αντιπαρέρχεσαι τα εμπόδια και ν’ ανακαλύπτεις το σύντροφο σου, τον εαυτό σου και το Θεό. Δεν φαντάζομαι ότι μπορείς να ανακαλύψεις τον άλλον χωρίς την πηγή της ζωής, το Θεό. Δεν μπορείς κλεισμένος μέσα στη δική σου αυτάρκεια να βρεις καινούργιους τρόπους ζωής.

— Ισχύει ότι ο γάμος έχει μια προοπτική και θεωρείται πετυχημένος όταν αντικαθιστάς το εγώ με το εμείς;

Αν το εγώ είναι το αυτιστικό εγώ, αν δηλαδή το εγώ υπάρχει ξεκομμένο από το εμείς, τότε ισχύει. Αν όμως το εμείς σημαίνει την απώλεια της ιδιαιτερότητας του κάθε προσώπου, τότε όχι, δεν ισχύει. Αποτελεί συχνό φαινόμενο να αποφασίζει κάποιος να θυσιάσει την προσωπική του ανέλιξη για χάρη μιας σχέσης και μετά να το χρεώνει στον άλλο. Όμως η γνήσια αγάπη για τον εαυτό μας δεν έρχεται σε αντίθεση με την γνήσια αγάπη προς τον άλλο και επομένως δεν ακινητοποιείται εμπρός σε ψευτοδιλήμματα.
Δεν είναι σωστό να ενοχοποιείται η επιθυμία, όπως πρεσβεύουν κάποιοι, οι οποίοι εν ονόματι της πίστης έχουν απολέσει τη χαρά της ζωής. Η επιθυμία είναι το σημείο υπέρβασης του εαυτού μας. Όταν ενοχοποιείται η επιθυμία, ευνοούνται η ανάγκη και το παράπονο. Η ανάγκη αντιμετωπίζει τον άλλο ως αντικείμενο και τον χρησιμοποιεί, ενώ η επιθυμία αναφέρεται στο πρόσωπο του. Το παράπονο εξ άλλου είναι η δυσφορία από την επιθυμία που δεν εκφράσθηκε και δεν ικανοποιήθηκε και λειτουργεί σαν σκουριά που διαβρώνει τη ζωή.
Η άσκηση δεν είναι στέρηση. Δεν αποτελεί άρνηση της χαράς. Είναι αποδοχή του μόχθου που απαιτείται, αλλά τελικά δυναμώνει και δίνει χαρά. Τελικά προσφέρει χαρά, σε χαριτώνει. Δεν μπορώ να φανταστώ μια άσκηση στο γάμο, αν δεν έχει ως αποτέλεσμα τη χαρά, αν δεν οδηγεί στο να ζεις τον σύντροφο σου, τα παιδιά σου και τους άλλους ανθρώπους σαν πηγή χαράς.

Και έσονται οι δύο εις σάρκα μίαν...